مشاهير تركهاى ايران: رضا براهنى، جان به سرشدگى شعرى ايران

كاترين بداريدا

جمعه ۳ مرداد ۱۳۸۲

--------------------------------------------------------------------------------
اشاره:
مقالهء حاضر به قلم خانم كاترين بداريدا و در معرفى رضا براهنى و ترجمهء رمان "روزگار دوزخى اياز" به فرانسه در لوموند منتشر شده است.
روزگار دوزخى اياز، ظاهرا در چهار ساعت اتفاق مى افتد. براهنى در اين رمان به يكى از مهمترين موضوعات نويسندگيش: مناسبات صاحبان قدرت با مردم مى پردازد. اياز، قهرمان اين رمان مردمان فريب خورده و ستم كشيده را نمايندگى مى كند، و هرچند كه در كنار است، اما از موضع قدرت خود را با صاحبان قدرت درمى اندازد. براهنى در آفرينش وقايع اين رمان به شرح حال منصور حلاج و به تاريخ بيهقى و تاريخ هردوت و ديگر متون تاريخى نظر داشته است.
البرتو مانگوئل، نويسندهء آرژانتينى مهاجر، كتابى انتشار داد به نام "‌جاسوسان خدا". او در اين كتاب آثارى از نويسندگان بزرگ قرن بيستم را گرد آورد و از جمله فصل اول "روزگار دوزخى اياز" را در كنار آثار نويسندگانى مانند ماركز و ناباكوف و هوارد فاست آورد.
تى يرى بدا، از كارگردانان تآتر، بر اساس وقايع اين رمان نمايشى ساخت و در ماه مه امسال اين نمايش را به روى صحنهء تاتر مركز هنرهاى دراماتيك اورلئان و پاريس آورد.

--------------------------------------------------------------------------------

رضا براهنى، نويسنده اى كه پس از مخالفت با قدرت سياسى در ايران، اينك در كانادا در تبعيد به سر مى برد، كسى است كه نازك آرايى شاعرانه را با شهوت توفنده درهم مى آميزد. تازه ترين اثر او در فرانسه منتشر شده است.

زندگى نامه:
1935: تولد در تبريز
1964: تدريس در دانشگاه تهران
1973: بازداشت توسط پليس شاه
1981: بازداشت توسط جمهورى اسلامى ايران
2000: انتشار روزگار دوزخى آقاى اياز (در فرانسه)
رضا براهنى، با ده ها كتاب و هزاران صفحهء خيره كننده، كاتب مكاشفات است. در تاريخ كشورش ايران فرو مى شود تا مدتى به مويهء مرگى از درد و لذت مانند بيرون بكشد؛ از دهه ها سركوب و اختناق مردم اش، گل آبه اى عجيب ترسيم مى كند؛ تغزل شاعرانه را با وصفى تحمل ناپذير از شكنجه و صحنه هايى از همه خوابى مى اميزد تا در وهم، ترس، و شورش انسان بگردد، چون ماركى دوساد، بندبازانه بر رشتهء باريكى كه شهوانيت را به سياست مى پيوندد، راه مى رود، اما تعادلى بى نظير در هنر هزارسالهء قصويت شرقى مى يابد.
رضا براهنى كه به دعوت براى شركت در همايش پيرامون بررسى آثار هان سيكسو (در كتابخانهء ملى فرانسه) به تازگى در پاريس به سر مى برد، خوشحال به نظر مى آيد. فرانسه، نزد او، كشور نطريه هاى ادبى اى است كه او در دانشگاه تهران تدريس مى كرده. براهنى تاكيد مى كند كه بيش از بيست سال است كه حيات ادبى ايران از دست آوردهاى ژاك دريدا، ژان فرانسوا ليوتار، ميشل فوكو و ژيل دلوز تاثير پذيرفته، و او، از طريق ترجمه و تدريس، آثار زنان روشنفكرى چون ژوليل كريستوا، لوس ايريگارى، هان سيكسو، و مونيك ويتيگ را بر اين مجموعه افزوده است.
رضا براهنى پس از گذراندن ماه هاى آخر سال 81 و ماه هاى اول سال 82 ميلادى در زندان آيت الله ها از كار بركنار شد. "از خودم پرسيدم كه چكار خواهم كرد. در خانه هاى ديگران و بعد در زيرزمين خانه ام كارگاه شعر و قصه و نظريهء ادبى تشكيل دادم و به آشنا كردن شاگردان جوان با نويسندگانى كه كشف كرده بودم، پرداختم. بسيارى از اين شاگردان به نويسندگان جدى تبديل شدند كه نويد دموكراسى آينده را در آثار خود مى دادند."
رضا براهنى سراسر زندگى اش خودكامگى، سانسور و زندان را تجربه كرده است. او كه در تبريز، در سال 1935، متولد مى شود به مهابت سياسى زبان در مراحل اوليهء عمرش پى مى برد. در سال 1946، تركى آذرى، زبان مادرى او، به فرمان حكومت مركزى تهران ممنوع اعلام مى شود: "فارسى كه از فهم معلم و شاگرد، هر دو خارج بود، شد زبان تحقيق و تدريس." به دليل نوشتن متنى به تركى، مدير مدرسه به او دستور مى دهد كه كاغذ را آنقدر بليسد كه كلمات محو شوند." وقتى صورتم را بلند كردم، همهء بچه ها زدند زير خنده: رنگ هاى مركب روى صورتم مانده بود. من زبان مادريم را قورت داده بودم."
رضا براهنى جوان، زبان فارسى، سپس عربى و انگليسى را مى آموزد، اما همچنان احساس مى كند كه گوئى در زبانى مثله زندگى مى كند: "زبان مادر و فرزند، زبان عشاق، زبان رويا، زبان شكنجه و شكنجه شده، زبان لذت و زبان مرگ: همهء اينها زبان جمله هاى قطعه قطعه اند، و همچنين زبان بازجويى: وقتى كه بازجو از شما سوالى مى پرسد و بعد مى گويد كه برويد به سلولتان و برگرديد جوابش را بدهيد."
رضا براهنى دو بار زندانى شده است. در سال 1973، توسط ساواك، به جرم اعتراض عليه سانسور دستگير مى شود. رمان هايش در فهرست روزگار دوزخى آقاى اياز، كه شرحى آشوبزا و گيرا از بردهء جنسى جوانى است در خدمت يك خودكامه، وارد شده اند. اقتباسى از اين رمان هم اينك به كارگردانى تى يرى بدار Thierry Bedard در فرانسه بر روى صحنه آمده است. رضا براهنى سپس براى تدريس به آمريكا سفر مى كند.

دخالت عليه سانسور
"در سال 1978، وقتى كه شاه سوار هواپيما شد تا از ايران فرار كند، من سوار هواپيما شدم تا به ايران برگردم." رژيم اسلامى، به زودى، كانون نويسندگان ايران را كه براهنى در تاسيس آن در سال 1967 نقش داشت منحل مى كند. او در سال 1981 دستگير مى شود و به زندان مى افتد. در اوايل دههء 1990، كانون نويسندگان ايران فعاليت خود را از سر مى گيرد. همزمان نشريهء تكاپو، با خميرمايهء حركت دموكراتيك، منتشر مى شود. در 1994، او يكى از 134 امضاكنندهء دادخواست روشنفكران عليه سانسور در ايران است. چند تن از امضاكنندگان در شمار قربانيان قتل هاى زنجيره اى رژيم در دههء 90 مى باشند. در 1996، رضا براهنى ايران را ترك مى كند تا بعد در تورنتو ساكن شود. او در دانشگاه تورنتو تدريس مى كند و رياست انجمن قلم كانادا PEN را به عهده دارد. "پس از فروپاشى اتحاد جماهير شوروى و مرگ خمينى، هنگامى كه جهانى نو شكل مى گيرد، نقش روشنفكران در پيدايش دموكراسى چه بايد باشد، و اينها به فرد و جامعه چه مى توانند عرضه كنند؟" ارزيابى براهنى اين است كه اين پرسش ها بنياد اختلاف در زژيم اسلامى را تشكيل مى دهند. نسل كاملى از روشنفكران كه فريفتهء انقلاب خمينى شده بودند به مخالفت با رژيم برخاستند." عده اى كه زمانى شكنجه گران خود ما بودند، شروع كردند به راه اندازى نشريه تا راه را براى دموكراسى بيشتر و جدايى دين از سياست secularism بازكنند."
رضا براهنى، به عنوان محقق و خوانندهء جدى متون اساطيرى و دينى ايرانى، عرب و يهودى، و مسيحى، خاطرنشان مى كند كه: "تمدن هاى خاورميانه گهوارهء تمدن غرب اند؛ زبان مشتركى هستند كه گفتگوى غرب و خاورميانه در آن مى تواند صورت بگيرد."
غرب، در قرن بيستم، هم پديدآورندهء انديشه هاى جديد بود، و هم چپاولگر مواد خام؛ و روشنفكران، در روبرو با "دكارت" و "بوش"، به همان اندازه به سنت هاى خاورميانه بدبين شده بودند كه به تفكر غربيان نسبت به شرق.
در برابر "اين از خودبيگانگى مضاعف"، رضا براهنى نويسندگى را برگزيده است. او در حدود پانزده رمان چاپ شده و چاپ نشده ، و به همين تعداد كتابهاى نقد ادبى، مجموعهء شعر، و ترجمه چاپ كرده است. برخى از اين كتابها، نظير رازهاى سرزمين من (كه به فرانسه ترجمه نشده) ـ رمانى 1300 صفحه اى كه پنجاه سال تاريخ ايران (تا انقلاب 1979) را در برمى گيرد – در ايران منتشر شده اند. اين رمان كه از پرفروش ترين رمان هاى ايران بود، در سال 1990 بى رحمانه توقيف مى شود. رمان آزاده خانم و نويسنده اش (چاپ دوم) يا آشويتس خصوصى دكتر شريفى، 600 صفحه از الهامات شگفت انگيز است كه در آن راوى معاصرى قصه هايى از جنگ و دلدادگى ابداع مى كند. اين رمان در ابتدا به زبان فارسى در سوئد و سپس در سال 1998 در ايران چاپ مى شود. از آن سال به بعد، آثار رضا براهنى به زبان فرانسه ترجمه و توسط نشر فايارFayard ، كه انتشار آثار او را در فرانسه به عهده گرفته است، منتشر شده اند. نيويورك و الياس در سبد، تازه ترين اثر او، رمانى است با ابداعات اروتيك كه كه گذرى نيز به جهان بعد از انقلاب ايران دارد. اين رمان، در فصل پائيز، در فرانسه به چاپ خواهد رسيد.

كاترين بداريدا
لوموند 6 ژوئن 2003-07-23

مشاهير تركهاى ايران: ويژه نامه رضابراهنی

رضا براهنی درسال ۱۳۰۴ درتبريز به دنيا امده است. دکتری ادبيات انگليسی دارد. دردانشگاه تهران و دانشگاه های امريکا ادبيات معاصر تدريس کرده است. دارای بيش از چهل کتاب چاپ شده است از جمله هفت رمان٫ پانزده مجموعه شعر و بيش از ده جلد کتاب نقد و نظريه ادبی می باشد . هم اکنون دکتر براهنی استاد دانشگاه تورونتو کانادا و رئیس انتخابی کانون نویسندگان کاناداست . اثار براهنی به زبان های انگلیسی المانی٫ فرانسه ٫عربی٫ ترکی ٫اسپانیولی ترجمه شده است
براهنی در٫تاریخ معاصر در قد٫و٫قواره بسیار بلندی ظاهر شده است. دانش بسیار وسیعش٫ نقدهای فراوان و عمیقش٫ رمان های بزرگ و مشهورش٫ شعر ها و تئوری های ادبیش او را به چهره ای شاخص تبدیل کرده است. علاوه بر این براهنی یک فعال اجتماعی سیاسی در داخل و خارج کشوربوده است. او در سال ۱۳۴۷ از اولین موسسان کانون نویسندگان ایران بود. در سال ۱۳۵۳ به خاطر حمایت از مخالفان در زمان شاه دستگیر و زندانی و شکنجه شد٫ بعد از يکسال ازاد شد و به امريکا رفت و رئيس کميته برای ازادی هنر و انديشه در ايران شد٫ همزمان با انقلاب به ايران برگشت و فعالیت های خود را ادامه داد. او در تشکيل مجدد کانون نقش بسزايی داشت.
برگردم به پرسش اول٫ چرا اثار دکتر رضا براهنی با سکوت جمهور روشنفکران و ادبای محترم روبرو ميشود؟ به نظر من چند عامل وجود دارد. اول اينکه براهنی چپ بود ولی با توده ای ها بد بود و وقتی به نقد شاعران حزبی مثل سياوش کسرايی می پرداخت دستگاه ژدانفی حزبی بر عليه او فعالیت میکرد. دوم اینکه رضا براهنی فارس نبود بلکه ترک بود و این برای بسیاری گران می امد که در زبان فارسی به چنان پایه ای از دانش برسد. سوم اينکه او ترک بود ولی فارسی می نوشت و اين برای بسياری از ناسيوناليست های ترک قابل قبول نبود٫ به همين خاطر در تمام نشرياتی که توسط اين گروه چاپ ميشود بندرت اسمی از او برده ميشود

---------------------------------------- رمان ها ---------------------------------------------
از براهنی هفت رمان چاپ شده است که مشهورترين انها اواز کشتگان٫ رازهای سرزمين من و ازاده خانم و نويسنده اش
اواز کشتگان: محمود شریفی قهرمان رمان اواز کشتگان ، استاد دانشگاه و نویسنده مبارز است که با جمع اوری و ارسال مدارک به خارج علیه رژیم شاه فعالیت می کند. اکبرصداقت به عنوان نماینده دانشجویان و ایشیق که از علیرضا نابدل گرته برداری شده است و چهره زیبا و خوش پرداخت اسماعیل از سایر شخصیت های این رمان می باشد.
رازهای سرزمین من: این رمان پرفروشترین رمان براهنی است و چند بار تجدید چاپ شده است٫ قهرمان داستان حسین تنظیفی است که شاهد ترور یک افسر امریكایی بود و تا پیروزی انقلا ب در زندان بود. بعد از انقلاب دنبال یافتن تهمینه خواهر زن تیمسار شادان است. این تیمسار از شخصیت سرتیپ مهرداد که زمانی رئیس ساواک تبریز بود و درشیراز در یک ماجرای جنسی کشته شد گرته برداری شده است . براهنی در این رمان در ارائه دو شخصیت حاجی جبار و دخترش شکوفه به موفقیتی چشمگیر دست می یابد. دو تیپی که با انقلاب به سیاست روی می اورند یکی به قدرت می رسد و دیگری در خیابان ها به خاک می افتد .براهنی در پرداخت شخصیت شکوه تیپ و ادمی را به رمان فارسی معرفی می کند که نو زنده جاندار بوده و نشانه قدرت نویسنده می باشد. رازهای سرزمین من یکی از پرجمعیت ترین رمان های فارسی است . این رمان راوی واحدی نداشته و راویان متعدد در زمان ها و مکان های مختلف داستان را پیش می برند
ازاده خانم و نویسنده اش

------------------------------- نقد های ادبی ---------------------------------------------------
براهنی ازسال ۱۳۴۰ شروع به نقد نویسی در باره شعر در مطبوعات ان زمان کرد ابتدا به نیما٫ شاملو فروغ اخوان را به عنوان شاعران پیشرو مطرح کرد. در عوض نقدهای شدیدی برعلیه کسرایی٫ سایه٫ مشیری و توللی شروع کرد. او این چهار تن را به عنوان مربع مرگ نامگذاری کرد. این نقدها که از سال ۴۰ تاکنون ادامه دارد در سه جلد کتاب طلا در مس در بیش از دو هزار صفحه چاپ شده است. از این نظر براهنی پرکارترین منتقد ادبی ایران می باشد

-------------------------------- برخی از تئوری های شعری و ادبی ----------------------------
او با يک مقاله راه تازه ای در شعر معاصر گشود. در مقاله به نام چرا من ديگر شاعر نيمايی نيستم و خطاب به پروانه ها اين موضوع را تئوريزه می کند. براهنی می گويد در شعر زبان موضوعيت پيدا می کند و به عنوان موضوع اول و اولويت اول با خود زبان است در شعر زبان نقش اصلی را بازی می کند و به همين دليل ارجاعات خارجی را به حداقل می رساند . در این سال ها براهنی به زبانیت شعر و ادبیت ادبیات می پردازد . چهار-پنچ سطر اول شعر <دونه > است يعنی به ادم اهدا شده است٫ از ان به بعد است که کشف ميشود . هر بينشی از امور در صورتيکه شگفت انگيز نباشد ، کاذب است . هنر بايد مايه شگفتی ادم باشد يا بازيايی اش يا با غرابتش يا با ناگهانی بودنش. چيزی که به ادم ناگهان اهدا شده ، غريب٫ شگفتی انگيز و زيباست. وظیفه ادبیات متجلی کردن ساخت های درونی ادم هاست. ادبیات قدرت خاصی دارد٫ کسی که قلم را روی کاغذ می گذارد و مطلب می نویسد ، خود همین نوشتن مطلب ، کششی دارد که نویسنده را هم موقع نوشتن ، می سازد . در واقع این نویسنده است که به وسیله نوشته ، نوشته می شود ، نه نوشته که به وسیله نویسنده .این خیلی مهم است ، یعنی در واقع مفعول عمل نوشتن عملا جای فاعل را می گیرد ؛ به جای اینکه نویسنده نوشته را بنویسد ، نوشته بلند میشود و نویسنده را می نویسد٫ یعنی شکل می دهد به ذهن نویسنده . نوشتن یک عمل دیالکتیکی است سنتزی که از نویسنده و نوشته <تز و انتی تز > بوجود می اید٫ از نویسنده و خواننده جلو می افتد و هر دو ادم نویسنده و خواننده تغییر می کنند٫ یعنی هر دو به وسیله عمل نوشتن و نوشته در مقطع خلاقیت قرار می گیرند

------------------------------- شعر ها --------------------------------------------------
شکستن در چهارده قطعه نو برای رويا و عروسی و مرگ
===============================
۱
با چشم سرخ فيل که از روی برگ می گذرد
با کودک اتش گرفته رود قدسی
در ايستگاه مرگ که اندام های مرا تنها تا بهار اينده می خواهد
امروز در کمال شجاعت سپيده دم باريد
با چشم سرخ فيل که از روی برگ می گذرد
با جنگلی به شکل سازهای بادی اتش که می وزد
با دست های کاهگلی که از هند ، هند خجسته برمی خيزد فرياد می زتد
که من اگرچه همين نيز با
و خواب ايستاده که توفان گنج نهفته را برساند به سطح اب
و در به روی پنچره من خسته
ساحل از زیر پای زنان می کشد عقب همه در دریا و چادرها بر روی موج ها
هم خانه گاهی با کوسه ها در اصطبل های نهان در اب ها
و نه همان که شاید را می بینند و یکی از انها که می جهد از روی من
می گیرمش ببوسمش می خندد و غرق می شود
و چشم سرخ فیل که از روی برگ می گذرد
نه بی با بی با نه با بی نه بانه با با
لا
===
حال که به نخجیر ایی از کشمیر
شالی از دریا ایی با
حالی که به ان گودی بی ما ایی
و سیاه ایی خوابایی ازمخفیدر
حالی که ندانی کهن می دانی نه ، دانی می دانی
با ان لب بالا برگشته بالا
لالا لالا تو غزاله لا
حالی که تو بازوها را خالی کردی از خیل سودا
برگشتی به زبان پیش از بودن خود لا
با سینه مغروری مفرد سرشاری از خود بی شیرازه لا لالا لا
: گریم تا او نکشاند خود را
ما را بکشد خود را نکشاند:
این را یک زنکودک عاشق پیش از خود مرگیدن او می گفت